Narodowy Dzień Pamięci Ofiar Niemieckich Nazistowskich Obozów Koncentracyjnych i Obozów Zagłady został ustanowiony w 2006 r., w 66. rocznicę przybycia pierwszego masowego transportu więźniów do KL Auschwitz. 14 czerwca 1940 r. z więzienia w Tarnowie Niemcy przetransportowali do nowo założonego obozu w Auschwitz 728 Polaków, m.in. żołnierzy kampanii wrześniowej, członków podziemnych organizacji niepodległościowych, gimnazjalistów, studentów, harcerzy, a także niewielką grupę polskich Żydów. Był to pierwszy masowy transport więźniów do tego obozu, dlatego ten dzień jest uznawany za początek działalności obozu koncentracyjnego Auschwitz.
System niemieckich obozów koncentracyjnych i zagłady powstawał jednak już na kilka lat przed wybuchem II wojny światowej. Po dojściu do władzy Adolfa Hitlera w 1933 r. uruchomiono pierwszy taki obiekt w Dachau, funkcjonujący nieprzerwanie aż do 29 kwietnia 1945 r., czyli do wyzwolenia przez żołnierzy armii USA. Do września 1939 r. na terenie III Rzeszy istniały duże obozy koncentracyjne, m.in. w Buchenwaldzie czy Sachsenhausen. Początkowo trafiali do nich przede wszystkim polityczni oponenci Hitlera i jego partii, a także osoby uznawane za aspołeczne, niebezpieczne i bezużyteczne. Z czasem więźniowie byli wykorzystywani jako robotnicy przymusowi i zmuszani do niewolniczej pracy.
Po wybuchu II wojny światowej Niemcy znacząco rozbudowali i wzmocnili sieć obozów koncentracyjnych. Niemal od początku trafiali tam cywilni mieszkańcy podbitych ziem, np. w obozie Stutthof, działającym od początku wojny aż do jej zakończenia, już od września 1939 r. więziono i zabijano Polaków, głównie mieszkańców Pomorza. Jeszcze przed wybuchem wojny do niemieckich obozów koncentracyjnych trafiali Żydzi i Romowie, którzy byli pozbawiani obywatelstwa.
Wojenna machina eksterminacji rozrastała się w dużym tempie. Kiedy rozstrzeliwania przestały być wystarczające, hitlerowcy opracowywali plany masowego zabijania i tworzenia całej sieci obozów koncentracyjnych. Wybudowany w 1940 r. obóz Auschwitz w ciągu kolejnych 5 lat stał się największym miejscem zagłady setek tysięcy ofiar, głównie pochodzenia żydowskiego. Pod koniec sierpnia 1941 r. przeprowadzono tam pierwszą próbę użycia gazu cyklon B, ten sposób mordowania stał się odtąd główną przyczyną śmierci tysięcy więźniów niemieckich obozów zagłady. W drugiej połowie 1941 r. rozpoczęto budowę ogromnego obozu Birkenau, który odegrał ogromną rolę w ludobójczym planie „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Kompleks obozów Auschwitz-Birkenau działał do 27 stycznia 1945 r., do wkroczenia na jego teren Armii Czerwonej.
Więźniów setek nazistowskich obozów czekała rychła śmierć. Byli wykorzystywani do niewolniczej pracy w fabrykach, kopalniach czy kamieniołomach, a tragiczne warunki sprawiały, że praca często stawała się wyrokiem śmierci. Ginęli w krematoriach, komorach gazowych, umierali z głodu, chorób, wycieńczenia, wskutek tortur, kar i sadyzmu więźniów funkcyjnych i SS-manów, podczas prób ucieczki czy w wyniku zbrodniczych eksperymentów medycznych. Nie da jest oszacować ostatecznej liczby tych ofiar. Tysiące osób nigdy nie zostały ujęte w ewidencjach obozowych, ponieważ bezpośrednio z bydlęcych wagonów trafiały do komór gazowych, pod koniec wojny zaś hitlerowcy niszczyli dokumentację i infrastrukturę obozową. Tylko w Birkenau i Treblince zginęło ok. 2 mln osób, łączna liczba ofiar więźniów niemieckich obozów znacznie przekracza 10 mln. Wiele z nich zmarło już po oswobodzeniu obozów, wskutek powikłań zdrowotnych, wiele zostało trwale okaleczonych fizycznie i psychicznie.
System niemieckich obozów koncentracyjnych i zagłady był realizacją jednego z najokrutniejszych pomysłów w historii ludzkości. Godność i tożsamość więźniów zastąpiono wytatuowanym numerem, przeprowadzono totalną dehumanizację. Musimy pamiętać o każdej ofierze zgładzonej za drutami obozów, niezależnie od jej narodowości, pochodzenia społecznego czy wyznania. Hitlerowskiej machiny zbrodniczej nie wolno zapomnieć jako jednej z największych przestróg dla ludzkości.
